Mendilin de kültür mü olur diyeceksiniz? Bugün artık her şey sanal. Bir kullanımlık mendiller var. Peçete ve kağıt mendiller… Onu her yerde kullanıp atıyoruz. Aslında mendil deyince durup düşünmek gerekiyor. Mendil deyip geçmemek gerek. Üzerine türküler söylenen mendiller, sevenin sevdiğine ilanı aşk ettiği sevginin ve sevdanın sembolü mendiller.
Kültür ve sanat adamı değerli arkadaşım Oğuz Aydemir bey tarihi mendillerle ilgili 26 Ocak-5 Şubat tarihlerinde açacağı sergiye bizleri de davet etti. Mendille ilgili geniş bir araştırma yaparak güzel bir eser hazırladı. Kendisine teşekkür ediyor, başarılar diliyorum.
Mendiller üzerine ne kadar çok türküler söylendi. Ne kadar kitaplar ve şiirler yazıldı. Keşke mendillerin dili olsa da konuşsa. Sanal ve dijital dünya, mendil kültürünü de yok etti. Mendil kültürüne sahip olan insanlarımızda var. Bunlardan birisi Gebze Bölgesi’nde yaptığı kültürel çalışmalarla Gebze tarihine adını yazdıran değerli Kültür ve sanat adamı Oğuz Aydemir bey. Mendil üzerine yaptığı araştırma ve koleksiyonu bir kitapta da topladı. Kitabının ön sözünde şunları söylüyor:
TARİHİ HATIRA MENDİLLER
Kumaş, yüzyıllar boyunca günlük yaşamda önemli bir rol oynamıştır. Zaman içinde de medeniyetler arasında iletişim kurma biçimlerinden bir tanesine dönüşmüştür. Binlerce yıldan fazla bir süredir kumaşın üzerine siyasal ve toplumsal anlamlar örülmektedir. Antik Çağ’da statü sembolleri olarak kullanılan özel renkler bilinmektedir. Bu renkler sahibinin iktidarını ve servetini simgeliyordu. Renkler, desenler, kumaş dokuları yalnızca bir kişinin toplumsal sınıfını işaret etmekle kalmayıp aynı zamanda başka bir toplumsal sınıfın siyasetine bağlılığını da gösteriyordu.
Mendil, Roma döneminden bu yana kullanılmaktadır ancak ilk dönemlerinde zengin sınıfla ilişkilendirilmiştir. 18. yüzyıldan itibaren baskı alanında kaydedilen ilerlemeler ve tekstil endüstrisinin sanayileşmesi sayesinde kumaş daha hızlı ve daha ucuza üretilebilir hale geldi. Böylelikle farklı amaçlar için de kullanılmaya başlandı. Süreç içinde mendillere hatıra resmi basıldığı takdirde, satışlarda süreklilik elde edildiği keşfedildi. Bu şekilde hatıra tasarımların üretimi de başlamış oldu. Bu tasarımlar savaşlarda kazanılan zaferler, kraliyetle ilgili olaylar, bilgi amaçlı metinler, haritalar olarak görülmeye başlandı. Hem iktidarın hem de siyasi karşıtlarının kullandığı bir yayın aracına dönüştü. Propaganda yapmak için kolaylıkla kullanılabilirdi. Kitlesel olarak üretilebileceği için de yaygınlaştı.
Ülkemizde güncel olarak bir benzeri daha olmayan tarihi mendil koleksiyonu incelendiğinde ve mendillerin çıkış noktasına doğru bir yolculuk yapıldığında öncelikli üretim amaçlarının işlevsellikten çok propaganda amacı güttüğü aşikârdır. Döneme ait siyasi hareketlerin olgunlaşması, savaşlar için destek bulma, milliyetçiliğin artırılması, ülkelerin ve hükümdarların büyüklüklerini sergileme çabaları bu mendillerde açıkça görülebilmektedir.
Orijinal bağlamları göz önünde bulundurularak incelendiğinde mendillerin özel anlatım dilleri olduğu görülmektedir. Mendiller, hatıra olması amaçlanarak hazırlanmış ve basılmış olsalar bile tarihsel bağlamı incelendiğinde birçok siyasal anlam içerdikleri, bu nedenle tarihi belge niteliği taşıdıkları görülmektedir.
Koleksiyondaki mendillerde özellikle İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Padişah V. Mehmed Reşad arasındaki bağ ve bu ilişki üzerinden yürütülen algı politikası tüm açıklığıyla görülmektedir. İttihat ve Terakki’nin desteğiyle 65 yaşında tahta çıkan V. Mehmed Reşad için ciddi bir propaganda yürütülmüştür.
Dönemleri içinde düşünüldüklerinde mendillerin halka ulaşmak için doğru yöntem olduğu kuşkusuzdur. Diğer yandan siyasi ve toplumsal olarak destek sağlamak amacıyla da kullanılmışlardır. Örneğin Osmanlı İmparatorluğu’nda kurulan cemiyetlere bağış toplamak adına cemiyetlerin yaptığı faaliyetler mendiller üzerinde görülebilmektedir. Donanma Cemiyeti bunun en güzel örneklerinden biridir.
Aynı durum yeni kıtada da görülmektedir. Büyük Krallık’ta üretilen ve popüler olan kralın mendillerine karşı, yeni kıtada Washington’ın mendilleri üretilmeye başlamıştı. Mendillerde yeni ulusu resmeden, ileriye yönelik işaretler bulunuyordu.
Zaman zaman kraliyeti yüceltmek, zaman zaman yeni siyasi hareketleri duyurmak için kullanılan mendiller ayrıca savaşlarda halktan destek bulmak için de kullanılmıştır. Diğer yandan savaşan askerler için üretilen mendiller de görülmektedir. Örneğin yeni üretilen bir tüfeğin tanıtım ve kullanım talimatı mendil üzerinde görülebilmektedir. Mendil zaman zaman baskılardan kurtulmak için de çözüm olmuştur. 1831 yılında Berthold tarafından yayımlanan bir gazete, damga vergisinden kaçınmak için kumaşa basılmıştı. Sadece on sayı yayımlanan gazete, kumaşın iletişim aracı olarak kullanılmasının güzel bir örneğidir. Sonuç olarak bu kitaptaki her mendil, döneminin düşünce yapısını yansıtan tarihi birer belgedir.