DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Pro. Sâdık Tural: Makam nedir?
Özgen Gürbüz: Klasik Türk Müziği, çok kullanılan adıyla (Türk Sanat Müziği), çok zengin bir târihî birikime, repertuara ve teoriye sâhip, ‘makamlı müzik / modal müzik’ temeline dayalı bir müziktir. Özellikle Osmanlı Cihan Devleti döneminde en üst düzeyde icra, bestecilik ve repertuar mükemmeliyetine ulaşan bu tür müzik yaklaşık 1100 yıldan beri varlığını devam ettirmektedir. Kısaca, ‘Makam’ ve ‘Usûl’ olmak üzere, iki ana unsurdan oluşur.
Makam kelimesini anlatmak için ilk ve en basit târif; ‘belirli ses dizilerinden oluşan sâbit kalıplar’ olabilir. Daha geniş bir bir şekilde anlatmak istenildiğinde; Makam; karar sesi, güçlü, yeden, vd. özel sesleri ile sesler arasındaki ilişkileri belli seyir kaidelerine göre kullanan, kalıplaşmış özel ses dizisidir. Batı müziğindeki ‘Mod’ kavramına yakın bir yapı olarak kabul edilir. Târihî süreç içinde yazılmış çeşitli metinlerde 600’ü aşkın makam adına rastlanırsa da bugün bunların hepsinin örnekleri elimizde bulunmamaktadır. Ancak günümüzde bu makamlardan 50-60’ı çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Alfabetik sıralama ile bu makamlardan bazıları: Acemaşîran, Bestenigâr, Bûselik, Dügâh, Evcârâ, Evç, Ferahfezâ, Hicaz, Hicazkâr, Hisarbûselik, Hüseyni, Hüzzam, Karcığar, Kürdî, Kürdîlihicazkâr, Mâhur, Muhayyer, Nevâ, Nihavend, Nikriz, Rast, Sabâ, Segâh, Sûzidil, Sûzinak, Şedaraban, Şehnaz, Sultaniyegâh, Uşşak, Irak ve diğerleri…
Makamlar, ‘ses dizisi-yapıları’ açısından Arel-Ezgi-Uzdilek sistemine göre sınıflandırıldıklarında, 3 Ana gruba ayrılırlar. Ayrıca Makamlar, Karar seslerine göre, bir başka şekilde de sınıflandırılabilir. Bizim tercih ettiğimiz aşağıdaki sınıflandırma, bugünkü Türk Mûsikisi Devlet Konservatuarları eğitimlerinde temel olarak kabul edilmektedir.
1-Basit Makamlar, 2-Bileşik Makamlar, 3-Göçürülmüş Makamlar
Prof. Tural: Mûsıkîde usûl nedir ?
Gürbüz: Usûl; değişik uzunluklardaki kuvvetli-zayıf vuruşlardan oluşan sâbit zaman kalıplarıdır. Batı Müziğindeki tartım, ölçü, ritm sözcükleri, usûl sözcüğünü tam olarak ifade edemese de en yakın karşılıklar olarak düşünülebilir. Türk müziğinde, doğaçlamalar ve ölçüye bağlı kalmaksızın bestelenmiş eserler dışında, bütün eserlerin hem usulü hem de makamı vardır. Çeşitli nazariyat kitaplarında 100’ün üzerinde usul adı geçer. Fakat, günümüze kadar örneği ulaşabilen usûl sayısı 80 civarındadır. Ölçü rakamlarının anlamları; Meselâ 9/8 ile gösterilen Aksak usûlü karşımıza çıkarsa; 9/8 rakamlarının anlamı = bir ölçüde sesli- sessiz her değerden ve sayıya bağlı kalmaksızın, kesin toplamı, 9 tane 8'lik değere eşit olacak notalar var/olmalı demektir. İki rakamın arasındaki (/) işareti, bölü değil, tersine (X) anlamı taşır.
Usuller, 2 ayrı bakış açısına göre sınıflandırılmaktadır. Gelenekli Türk Mûsikisi öğretimde, ilk şekil temel alınmakta ve usuller bu ölçüye göre incelenip, anlatılmaktadır.
1-Zamanlarına Göre Usûller a) Küçük Usuller. 2 Zamanlıdan 15 Zamanlıya kadar Usuller
b) Büyük Usuller (16 Zamanlıdan 120 Zamanlıya kadar Usuller)
2-Yapısına Göre Usûller a) Basit Usuller (2 ve 3 Zamanlı Usuller)
b) Bileşik Usuller (4 Zamanlıdan-120 Zamanlıya kadar Usuller)
Çok kullanılan bazı usullerin içerdikleri toplam zaman birimi sayıları / birim değerleri şöyledir;
Nim Sofyan (2/4), Semâi (3/4), Sofyan (4/4), Türkaksağı (5/8), Yürüksemâi (6/4),
Devrihindî (7/4,7/8), Düyek (8/8), Aksak (9/4,9/4), Curcuna (10/16), Aksaksemâi (10/8),
Lenk Fahte (10/4), Mevlevî (Ayin) Devrirevânı (14/8), Fahte (20/4), Çenber (24/4),
Devrikebir (28/4), Muhammes (32/4), Hafiîf (32/4) ve Zencir (120/4) usûlüne doğru giden diğer bütün büyük usûller.
YARIN DEVAM EDECEK