Alp Er Tunga Turan ülkesinin hükümdârıdır. Adının geçtiği Şehnâme’de İran ülkesinin hükümdârı ile mücâde etmiştir. Turan ülkesi halkının ‘Sakalar’ olduğu tahmin edilmektedir.
Alp Er Tunga'nın hayatı savaşlarla geçmiştir. Uzun süre mücâdele ettiği İranlı Medlerin hükümdârı Keyhusrev 'in dâvetinde hile ile öldürülmüştür. Alp Er Tunga Destanı'nın Türkçe yazılı metinleri kayıptır. Asur kaynaklarında, Heredot târihinde, İran ve İslâm kaynaklarında ‘Efrasyab’ adıyla anılmaktadır. Orhun Yazıtlarında Dokuz Oğuzlar arasında ‘Er Tunga’ adına yapılan ‘yuğ merasimi’nden1 söz edilmektedir. Turfan şehrinin batısında, Junan Bezegelik Mabedi'nin duvarında da Alp Er Tunga'nın kanlı resmi bulunmaktadır. Dîvânu Lugat-it Türk'ün yazarı Kaşgarlı Mahmud'a ve Kutadgu Bilig yazarı Yusuf Has Hacip'e göre Alp Er Tunga, Firdevsî'nin2 yazdığı İran destanı Şehnâme'deki 3 büyük ve efsanevî Turan hükümdarı Efrasiyab’dır.
Ancak, İran milliyetçisi olan Firdevsî, Alp Er Tunga'nın İranlılarla yaptığı savaşların çoğunda mağlup olduğunu ve en sonunda yaşlandığı için gücünü kaybettiğini ve İran askerleri tarafından öldürüldüğünü yazar.
Saka Türklerine ait olduğu iddia edilen bir metinde yer alan Alp Er Tunga şiirinin, günümüz Türkçesine çevrilmiş şekli:
Alp Er Tunga öldü mü?
Dünya ıssız kaldı mı?
Felek öcünü aldı mı?
Şimdi yürek yırtılır.
Felek yarar gözetti.
Gizli tuzak uzattı.
Beylerbeyini kaptı.
Kaçsa nasıl kurtulur?
Beğler atlarını yordular
Kaygı onları durdurdu.
Benizleri yüzleri sarardı.
Safran sürülmüş gibi oldular.
Erler kurt gibi uludular.
Hıçkırıp yaka yırttılar.
Kısık seslerle haykırdılar.
Ağlamaktan gözleri kapandı.
Gönlüm içten yandı.
Yetmiş yaş yaşlandı.
Geçmiş zaman arandı.
Bütün günler geçse de
Yine de aranır.
…………………………………………
1Yuğ merâsimi: Türk ve Altay halk kültüründe ve inancında ‘Cenaze Töreni’ demektir. ‘Yoğ’ veya ‘Yığ’ olarak da söylenir. ‘Cenaze yemeği’ ve ‘ağıt’ mânâsında da kullanılmaktadır.
2Firdevsî: MS 935-1020 yılları arasında yaşayan İranlı şâir ve yazar. Eserlerinden yalnızca Şehnâne, günümüze intikal edebilmiştir.
3Şehnâme: Firdevsi'nin eski İran efsâneleri üzerine kurulu manzum destanıdır. İran edebiyatının en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilir. 977-1010 arasında yazılmıştır. 60.000 beyit civarındadır. Tek şâir tarafından yazılan en uzun kahramanlık şiirlerden biridir.