Dr. Elchin İbrahimov ile Geçmişten Günümüze Türk Dünyasında Alfabe Problemi Hakkında Konuştuk

(İKİNCİ BÖLÜM)

Oğuz Çetinoğlu: Kemal Bey, sık sık Kazakistan’a gidip geliyor. Oradaki durumu mutlaka biliyordur. Kendisi sormayı düşünüyordur. Fakat dostum beni hoşgörsün… sabredemedim… Kazakistan’daki alfabe ile alakalı değişiktikten bahseder misiniz?

Dr. Elçin İbrahimli: Kazakistan'da Latin alfabesinin kabulüyle ilgili somut adımlar atılmaktadır. Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, 27 Ekim 2017 târihinde Latin alfabesine geçilmesi için devletin hazırlıklar yapması için karar vermiştir.

Alfabe değişimi hakkında bu kararı Nazarbayev Egemen Kazakistan gazetesinde yazdığı makalesinde beyan etmiştir. Cumhurbaşkanı, 2017 yılının sonuna kadar Kazak dilinin Latin alfabesiyle yazılması için bir standart belirlenmesini beklediğini yazmıştır.

Milletlerarası Türk Akademisi'nin bilgilerine göre, 34 harften oluşan alfabe-proje Azerbaycan'da ve Türkiye'de ortak kullanılan alfabe esasında hazırlanacak ve kabul edildiği takdirde ilk aşamada kısıtlı düzeyde kullanılsa da belirli bir süreçte bütün Türk dilli ülkelerin kullanması için tavsiye edilecektir.

Sallı: Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasın, Kazakistan’da kabule şâyan görülen alfabenin, Türk dünyası için hiçbir fayda getirmeyeceğini, aksine çok mahzurlu olacağını yazmıştı.

Dr. İbrahimli: Özellikle belirtmek isterim ki Kazakistan'da 2025 yılına kadar Latin alfabesine geçmekle ilgili hazırlıklar devam etmektedir.

Ancak şu anda alfabe üzerinde çalışan kurumların hazırladıkları alfabe projesi yukarıda belirttiklerimizin tam aksinedir. Şu anda kabul edilen Kazak Latin alfabesi, diğer Türklerin günümüzde kullandıkları alfabelerden çok farklıdır. Özellikle bir meseleyi belirtmek isterim. 18-20 Kasım 1991 târihlerinde Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü tarafından gerçekleştirilen ‘Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu’nda bütün Türklerin kullanacağı ortak alfabenin projesi hazırlanmıştır.  Sempozyumda Türk dünyasının o dönemdeki en büyük dilci âlimleri (Sempozyuma katılanlardan bugün de yaşayanlar var: Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya, Prof. Dr. Ahmet BicanErcilasun, Prof. Dr. FirudinCelilov ve diğerleri…uzuntartışmalardan sonra bütün Türklerin kullanabileceği 34 harften oluşan ortak bir alfabe projesini kabul etmişlerdir. O alfabeyi bir tek Azerbaycan -iki harf hariç 32 harfi- kabul etti, diğer Türk devletleri kabul etmediler. Bugün Kazakistan'ın elinde Türk dünyasının da ortak kullanabileceği bir alfabeyi kabul etme şansı ve imkânı vardır. Bizim şahsî düşüncemize göre Kazakistan bu konuda dikkatli hareket etmelidir. Özellikle Türk dünyasının konuyla ilgili dilcilerinin (Ahmet BicanErcilasun, FirudunCelilov, Mustafa Argunşah, Ahmet Buran vd.) şu anda Kazakistan'da kabul edilen alfabeye kesin ve detaylı İlmî itiraz ve esaslı delilleri varken bence Kazakistan bu konuda çok dikkatli hareket etmelidir. Çünkü Türk dünyasının 20 yüzyılda üç defa alfabe değiştirmesinin hiç de sonraki aşamalarda faydalı olmadığını açık şekilde gördük.

Çetinoğlu: 2018 yılında Marmara Üniversitesi’nde yapılan sempozyumda, Kazakistan temsilcisinin de imzaladığı ‘Sonuç Bildirgesi’nde ‘tavsiye’ mâhiyetinde ifâdeler var. Bana öyle geliyor ki, bu maddeler, Kazakistan için yazılmıştır. İnşallah dikkate alınır.  

Dr. İbrahimli: Kazakistan, artık Türk dünyasının önder devletlerinden biridir; ister politik, ekonomik ister medenî, ilmî açıdan günümüzde tüm Türk devletleri ile en üst düzeyde ilişkiler kurmaktadır. Kazakistan, kabul edeceği alfabedeki unsurları göz önünde bulundurup daha kolay yazılabilen ve diğer ülkelerde de kullanılan bir alfabe kabul ederse, düşüncemize göre, bu gelecekte de Türk dünyası için çok faydalı olacaktır.

Sallı: Muhterem hocam, kardeş ülkelerin ortak bir alfabe ve ortak bir târih oluşturma gayretleri, bütün iyiniyetli çabalara rağmen, bir sonuca ulaşamadı.Şimdi her kardeş ülke kendi alfabesini oluşturmaya çalışıyor. Bir gün bütün kardeş ülkelerin ortak bir alfabe kullanmaları, okullarında ortak târih kitapları okutmaları konusunda düşünceleriniz nedir?

Dr. İbrahimli: Türk dünyasında alfabe tartışmaları Azerbaycanlı aydın Mirze FetaliAhundov tarafından 19. yüzyılın ortalarından başlamış. O dönemde maksat alfabeyi reform etmek veya karışık Arap alfabesini değiştirmekti. Alfabe konusu o kadar tartışmalı konudur ki… Kısaca özetleyelim. Ahundov’la başlayan alfabe meseleleri günümüzde de devam ediyor. 1926 senesinde Bakü’de düzenlenen Birinci Türkoloji Kurultayda da en çok tartışılan konu oldu. Parantez açıp bir konuya değinmek istiyorum. Alfabeden doktora tezi yazan, onu araştıran biri olarak diyebilirim ki, târihte hiçbir toplum Türkler kadar alfabe değiştirmemiş, farklı alfabe kullanmamışlar (yazılı belgelerde 20’den çok alfabe kullandığımız belirtiliyor). Daha çok Göktürk, Arap, Kiril, Latin alfabelerini kullanmışız. Belirttiğim gibi günümüzde de tartışmalar devam ediyor. Bugün için en uygunu bir birimizin alfabesine yakın bir alfabe kabulüdür (Latin kaynaklı). Ama gönül ister ki 34 harften oluşan Ortak Türk alfabesini kabul etmeleri. Okuyup anlamamak bir kenara kalsın hiç olmazsa bir birimizin yazılı edebiyyatını, târihini okuyalım. Bugün Türkiye ve Azerbaycan bir-birini her kademede okuyor, anlamamak zorluğu olabilir tabiîdir. Ancak okuyor. Çünkü alfabeleri  bir iki karekterden başka aynıdır.

Çetinoğlu: Efendim, şahsım ve Kemal Bey kardeşim adına çok teşekkür ediyorum. Gerçekten çok faydalı bir mülâkat oldu. Daha kolay hatırlanması ve hâfızalara yerleşmesi için bir özet lütfeder misiniz?

Dr. İbrahimli: Türk dünyasında günümüzde de en büyük problem olan alfabeyle ilgili neler yapılabilir, hangi önlem ve öneriler olabilir, kısaca bunları belirtmek istiyorum:

Sallı: Lütfedersiniz Efendim…

Dr. İbrahimli: İlk olarak, Latin alfabesini sık kullanmayan veya Kiril alfabesiyle eş zamanlı kullanan ülkelerde (Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan’da kesin olarak Latin alfabesine geçilmesi lazım.

Yapılması gereken en önemli işlerden biri de bütün Türk devletlerinin, ortak alfabe çalışmalarına bir an evvel başlamalıdır.

Oluşturulacak ortak Latin alfabesinde Türk lehçelerindeki ortak sesler için ortak harfler kullanılmalıdır. Bu alfabe, mümkün olduğu kadar pratik ve kolay olmalıdır. Ortak alfabenin bütün Türk halklarına öğretilmesi ve bu alfabenin kullanılması için dilcilere de önemli görevler düşmektedir. Türk dünyası ortak edebiyatının kaynak eserleri olan destanlar, masallar, ninniler, atasözleri her cumhuriyette yayımlanmalıdır.  Bu edebî eserlerin bütün Türk dünyasının ortak ürünleri olduğu bilinci yaygınlaştırılmalıdır.

Bu alfabede bütün Türk dilli cumhuriyet ve toplulukları için gerekli işâretlerin tamamı belirtilmelidir.

Ortak alfabeyle ilgili araştırmalar, çalışmalar yapmak üzere Türk cumhuriyetlerindeki dil enstitülerinin, dil kurumlarının desteğiyle milletlerarası araştırma enstitüsü kurulmalıdır. Bu enstitüde Türk dünyası ortak iletişim dili oluşturulmalı; ortak alfabe, ortak imla, ortak söz varlığı, ortak terimler üzerine çalışmalar öncelikli olarak yürütülmelidir.

Yeni oluşturulacak ortak alfabenin ve gelecekte oluşturulacak ortak iletişim dilinin (ortak Türkçe) siyâsî dairelerde büyük oranda kullanılması gerekliliği göz önünde tutularak konunun Türk dilli devletlerin hükümetleri düzeyinde ortaya atılması net sonuçların elde edilmesine sebep olacaktır.

Türk asıllı milletler arasında ortak alfabenin oluşturulması için sürekli dil kurultayları, sempozyumları düzenlenmeli, her yıl bir Türk cumhuriyetinde yapılmalıdır. Kurultaylarda ortak alfabenin oluşturulması şartları bütün incelikleri ile ele alınmalı, gelişmeler izlenmeli, problemler çözümlenmelidir. Bu kurultaylarda zaman içerisinde ortaya çıkabilecek durumlarla ilgili ortak çözüm yolları, devlete bağlı kuruluşlara teklif şeklinde gönderilmeli ve her ülkede yürürlüğe konulmalıdır.

Belirtmeye çalıştığım bu konuların çözümü hemen hemen hepsi alfabeye bağlıdır. Bugün Türk dünyasının dilde birliğinin temel anahtarı, alfabedir. Alfabede birlik sağlanamazsa asla ortak konuşma (iletişim) dili de ortaya çıkmaz. Yapılacak bu çalışmalarla ortak iletişim dilinin oluşturulması alfabe birliğinin ve söz varlığının etkisi ile sağlanacak ve ortak iletişim dilinin temelini oluşturacaktır.

Sallı: Ben de çok teşekkür ediyorum. Size ve sizin gibi, Türk dünyasının geleceğimi sağlam temeller üzerinde inşa etmeye çalışan Azerbaycan ziyalılarına saygılar sunuyor, hoş bahtlık diliyorum.