Kurtuluş Savaşı askerî zaferimizle sonuçlanınca, kalıcı barışın sağlanabilmesi için görüşmeler yapılması gündeme geldi. Lozan Konferansı adı altında gerçekleştirilen görüşmeler, bu ihtiyacın ürünüdür. Konferansa; Ankara hükümetinin temsil ettiği Türkiye ile İtilâf Devletleri (1) ve ilgili ülkeler olarak Yunanistan, Romanya, bir dönemde Yugoslavya olarak anılan Sırp – Hırvat, Sloven Devletleri ve Bulgaristan katıldılar. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İtilâf Devletleri arasında yer almakla birlikte, görüşmelere gözlemci olarak katıldı. Görüşmeler, 21 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lozan şehrinde başladı. Müttefikler, İstanbul hükümetinin de konferansa katılmasını istediler. Bunun üzerine Ankara’daki Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), 1 Kasım 1922 tarihinde bir karar alarak; İstanbul’un İtilâf Devletleri tarafından işgal tarihi olan 16 Mart 1920 tarihi itibariyle İstanbul’daki hükümetin yetkisiz olduğunu açıkladı.
Lozan Konferansı’nda Türkiye’yi; Hariciye Vekili ve Edirne Mebusu İsmet Paşa (İnönü) başkanlığında, Sıhhiye Vekili ve Sivas Mebusu Dr. Rıza Nur, Trabzon Mebusu Hasan (Saka) Bey’den oluşan bir heyet temsil ediyordu. Heyette ayrıca 24 müşâvir, 8 kâtip ve bir tercüman bulunuyordu.
İtilâf Devletleri, 1920 yılında imzalanan ve fakat Türkiye tarafının kabul etmemesi sebebiyle yürürlüğe girmeyen Sevr Antlaşması’nın esas alınması gerektiğini ileri sürdüler. Türkiye ise, Osmanlı Mebuslar Meclisi’nin 28 Ocak 1920 tarihinde kabul ettiği Misak-ı Millî hükümlerinin kabul edilmesinde ısrar ediyordu. Bu sebeple müzâkereler sık sık kesintiye uğradı, ancak sekiz ay gibi uzun bir süre sonunda tamamlanabildi.
Lozan Konferansında mücâdele, Türkiye ile İngiltere arasında geçti. İngiltere: Musul, Fransızlar: Kapitülâsyonlar, İtalya: Ege Adalar üzerinde ısrarlı idiler. Görüşmelerin 4 Şubat 1923 tarihinde tamamlanan birinci bölümü sonunda şu hususlarda anlaşma sağlandı:
* Karaağaç Yunanistan’a bırakıldı.
* Karadeniz’den Akdeniz’e kadar Türkiye, Bulgaristan ve Yunanistan sınırları, Türkiye’ye verilen Gökçeada ve Bozcaada ile Yunanistan’a verilen Limni, Midilli, Sakız ve Sisam Adaları, İstanbul ve Çanakkale Boğazları’nda 15 kilometre derinlikteki bir şerit, askerden arındırılacak.
* Rodos ve On İki Ada İtalya’ya verildi.
* Kapitülâsyonlar kaldırıldı.
* Azınlık hakları, Milletler Cemiyeti’nin kefâletine bağlandı.
* Türkiye’nin 15 milyon altın tutarındaki borcu, 37 yıl içerisinde ödenmek üzere takside bağlandı.
* Türkiye ile Yunanistan arasında Ahâli Mübâdelesi (2) konusunda anlaşmaya varıldı.
İkinci tur görüşmelere, 23 Nisan 1923’te başlandı. Görüşmeler 23 Temmuz 1923 tarihinde sona erdi. İkinci bölümde:
* Türkiye’ye kabotaj hakkı (3) tanındı.
* Türkiye’de Müslüman olmayan ve Rumlar, Yahudiler, Ermeniler olarak gruplandırılan azınlıklara, kendi vatandaşlarına tanıdığı hakları vermeyi kabul etti.
TBMM, 23 Ağustos 1923 tarihinde dört ayrı kanunu kabul ederek Lozan Antlaşması’nı onayladı. Antlaşmanın hükümleri 6 Haziran 1924 tarihinde yürürlüğe girdi.
Konferans sona erdiğinde İngiltere’nin temsilcisi Lord Curzon, İsmet Paşa’ya şöyle hitap etti: “Burada istediklerinizi bizden aldınız. Fakat ülkenize döndüğünüzde, bir şeyler yapmak isteyecek, para bulamayacaksınız. Tekrar bize gelip para istediğinizde, Lozan’da verdiklerimizin hepsini sizden geri alacağız !”
İmzalandığı tarihten bu yana Türkiye’de; Lozan’ın Zafer mi Hezimet mi olduğu tartışılmıştır. Lozan’da karşı grupta bulunan ülkelerin Türkiye aleyhine olacak birçok teklifin reddedilmiş olması, başarı olarak kabul edilebilir. Buna karşılık; Ege Adaları ve Musul konusunda verilen tâvizler, aleyhimize olmuştur. Toprak kaybına yol açan başarısızlıkların, o günün şartları içerisinde alınabilecek en iyi sonuçlar olduğunu iddia etmek hayli zordur. Kapitülâsyonların kaldırılması ve Kabotaj hakkının elde edilmesi ise, başarı olarak değerlendirilebilir. Zaman içerisinde bu başarının da kayıplara dönüştüğü bilinmektedir.
(1)İtilâf Devletleri: Fransa, İngiltere, Rusya, İtalya, Japonya ve Amerika Birleşik Devletleri. (
2)Ahâli Mübâdelesi: Türkiye’de yaşayan Rumlarla, Yunanistan’da yaşayan Türklerin ülke değiştirmesi.
3)Kabotaj Hakkı: Bir devletin, kendi limanları arasında yük ve yolcu taşımacılığı ile ilgili haklarıdır.